Drs. N.C.M. (Bert) Maes, bioloog en cultuurhistoricus, deed zijn opleiding aan de Universiteit van Utrecht. Hij is gespecialiseerd in de inheemse bomen en struiken van de Lage landen en het cultuurhistorische landschappelijk erfgoed. Hij runt sedert 1992 een eigen onderzoeks- en adviesbureau. Hij deed jarenlang onderzoek naar oude boskernen en autochtone bomen en struiken in Nederland, Vlaanderen en Noordrijn-Westfalen, en was lid van een team voor kartering van de laatste restanten oerbossen in Oost-Europa (Bulgarije, Ukraine en Roemenië). Daarnaast is hij onderzoeker en adviseur van cultuurhistorisch waardevolle laan- en parkbomen en specialist in inheemse- en oude cultuurvariëteiten van het genus linde (Tilia). Bert Maes schreef diverse boeken en artikelen over thema’s als inheemse bomen en struiken, monumentale en cultuurhistorisch waardevolle bomen, begroeiing van muren en ruïnes, vegetatie van waterplanten in stromende wateren en bomen van parken, lanen en buitenplaatsen. Van zijn hand verschenen naast diverse artikelen o.a. De linde in Nederland (1989), Bomen en Monumenten (1996), Inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen (2007-2013), Inheemse bomen en struiken van Het Groene Woud (2010), Bomen en heesters als cultuurhistorisch erfgoed (2011), Van de Lind tot het Kerkplein in Oisterwijk (2016), Atlas van het landschappelijk groen erfgoed van Nederland (2016) en bijdragen aan Ruïnes in Nederland (1997), De cultuurhistorische Waardenkaart (waarvan de historische groenelementen) van Noord-Brabant (1998-1999), Evaluatie Beschermingsplan Muurplanten (2002), De Wilde rozen van Nederland (2011), Oude bossen, houtwallen en heggen in het hoogste Zuid-Limburg (2015), De Historische Vlechtheg in Nederland (2017) en Het Elspeterbos: Verleden, heden en toekomst van een historisch malenbos (2017).
Notitie lindebeplanting Bavelselaan
Op verzoek van de Stichting ‘Vrienden van de Bavelselaan’ wil ik hierbij enkele opmerkingen maken over de cultuurhistorische betekenis van de lindebeplanting. Op 16 oktober jl. is door ons bureau een inventarisatie gemaakt van de beplanting vanaf de voormalige grens van Bavel tot aan de Raadhuisstraat.
1. Algemeen:
De huidige lindebeplanting van enkele honderden meters lengte betreft een aantal lindes van ca. 100 jaar oud en diverse lindes die later zijn ingeboet. Het geheel maakt daarmee een bijzondere monumentale indruk. De onderstaande inventarisatie en foto’s zijn van 16 oktober 2017.
2. De inventarisatie van de straatbomen en beoordeling.
Traject Raadhuisstraat- Allerheiligenweg
Het entree vanuit de Raadhuisstraat- Ulvenhoutselaan maakt door de lange rijen van Hollandse lindes, Winterlindes en Zomerlindes een monumentale indruk. Ze zijn waarschijnlijk in de periode 1930-1950 geplant. Bij de Dokter Gommerslaan is een onderbreking van de bomenrij die vraagt om aanvulling van bomen.
Bavelselaan tussen de Allerheiligenweg en Kerkhofweg.
Beoordeling: De Bavelselaan tussen de Raadhuisstraat en de Kerkhofweg behoort tot de monumentale straatdelen met de lange rijen hoge Hollandse lindes, Zomerlindes en Winterlindes. Nabij de Allerheiligenweg kunnen meer lindes worden aangeplant.
Traject Allerheiligenweg- Jorisstraat
Dit deel van de Bavelselaan heeft voornamelijk jongere beplanting van ca. 1980: Hollandse linde, Krimlinde, Zomerlinde en Winterlinde. Er staan vrij veel Krimlindes. Bij enkele terugliggende huizen staan zeven leilindes (van Hollandse lindes). Met de mix van enkele grote Hollandse lindes (ca. 1920-1950) is het monumentale karakter merendeels aanwezig.
Traject Bavelselaan tussen Allerheiligenweg en Jorisstraat
Beoordeling: Dit deel van de Bavelselaan heeft veel jongere beplanting, maar met de menging met enkele grote Hollandse lindes is er een monumentaal straatbeeld. Aanplant op enkele plaatsen is aan te bevelen.
Traject Jorisstraat- Brigidastraat
Dit straatgedeelte is een menging van enkele grote monumentale Hollandse lindes (geplant ca. 1900-1920) en jongere Krimlindes, Zomerlindes en Hollandse lindes. Opvallend is een grote tweestammige Trompetboom die vanuit een tuin het straatbeeld mede bepaald.
Monumentale Hollandse linde met jongere bomengroep
Beoordeling: Een sfeervol straatgedeelte met vrij veel jonge bomen gemengd met enkele grote monumentale Hollandse lindes.
Traject Brigidastraat/Valentijnlaan- Overakkerstraat
In dit deel van de Bavelselaan staat een monumentale groep van Hollandse lindes met stamomvang tot ca. 2 meter. Opvallend is een grote Zomerlinde (stamomvang ca. 1,75 cm) en een Witte paardenkastanje (stamomvang ca. 2,5 meter). Daarnaast jonge exemplaren van Winterlinde en Zomerlinde (geplant ca. 2010) en enkele Amerikaanse lindes
Traject Overakkerstraat- Brigidastraat/Valentijnlaan met monumentale Hollandse lindes.
Beoordeling: Dit traject van de Bavelselaan met de rijen van grote Hollandse lindes en een grote Zomerlinde behoort tot de meest monumentale delen. Op enkele plaatsen kunnen bomen worden aangeplant.
Traject Overakkerstraat- Muiderslotstraat
Aan de zuidzijde van dit straatdeel staan vrij grote Zilverlindes (een gemeten stamomvang van 1,30 meter) en een enkele Zomerlinde. Aan de noordzijde, met Zilverlindes, ontbreken enkele bomen. Een jonge Winterlinde is van recenter datum, geplant ca. 2010. De noordzijde wordt deels begrensd door een beukenhaag.
Beoordeling: De zuidzijde van dit straatgedeelte met de grotere Zilverlindes biedt een mooi en volwassen beeld. Aan de noordzijde kunnen bomen aangevuld worden.
Traject Muiderslotstraat- v.m. Gemeentegrens met Bavel (de Bavelsche Leij).
De noordzijde van dit deel van de Bavelselaan is beplant met beuken, de zuidzijde met zilverlindes. De beplanting dateert van ca. 1980. Een enkele monumentale beuk heeft een stamomvang van ca. 2,5 meter. De noordzijde wordt deels begrens door een beukenhaag.
Traject v.m. gemeentegrens en de Muiderslotstraat
Beoordeling: met de al wat grotere lindebomen maakt de beplanting hier een mooie en volgroeide indruk. Op enkele plaatsen kunnen bomen bijgeplant worden, met name aan de noordzijde.
3. Cultuurhistorische- Natuur- en belevingswaarde
Lindebeplantingen van wegen, lanen en straten waren vroeger algemeen, zeker in Noord-Brabant. Inmiddels zijn het zeldzaamheden geworden. De belevingswaarde van met lindes beplante straten is groot, wat in het geval van de Bavelselaan ook blijkt uit reacties van de bewoners zelf. Maar de betekenis stijgt zeker ook boven de straat en de buurt zelf. De waarden van de Bavelselaan worden ook door de gemeente zelf uitgedragen en beschreven. De bomenlaan behoort tot de mooiste en zeldzaam geworden voorbeelden in Noord-Brabant.
De meeste lindes van de oudere generaties behoren tot de Hollandse linde (Tilia x europaea). Het is de hybride van de Winterlinde en de Zomerlinde. Van de Hollandse lindes worden al sedert de late 16e eeuw enkele variëteiten gekweekt. Oude variëteiten van Hollandse lindes vertegenwoordigen een belangrijke cultuurgeschiedenis van de Nederlandse (en Vlaamse) boomkwekerij. In de periode 1600-1800 werden talloze scheepsladingen Hollandse lindes geëxporteerd naar o.a. Scandinavië, de Baltische Staten, Rusland en Engeland. Vele aldaar nog bestaande laanbeplantingen zijn samengesteld met Hollandse lindes die uit de Lage Landen afkomstig zijn. Een groot aantal van de Hollandse lindes in de Bavelselaan behoren tot de zeldzamer worden groep van historische cultivars. Ofschoon hier verder geen onderzoek naar gedaan is in dit specifieke geval is er alle redenen om er zuinig op te zijn.
Vooral de oude bomen hebben door hun kroon- en stamomvang grote ecologische of natuurwaarde, als voedselbron en nest- en schuilmogelijkheden voor vogels, vleermuizen en ongewervelde dieren. Met het ouder worden van de jongere bomen zal die betekenis toenemen.
De jongere aanplant van lindes in de Bavelselaan bestaat uit diverse soorten en taxa zoals de Zilverlinde, Zomerlinde, Winterlinde, Amerikaanse linde, Krimlinde en Hollandse linde. De mix van oudere en jonge lindes behoud het totale gevarieerde en monumentale beeld van deze historische laan.
4. Vitaliteit van de bomen
Uit het onderzoek van de firma Pius Floris is gebleken dat de bomen vrijwel alle vitaal zijn. Lindebomen behoren tot de sterkste bomen en kunnen zeer oud worden. De klinkerbestrating van de Bavelselaan is gunstig voor de bomen voor water en luchttoetreding in het wortelmilieu.
Voor behoud van de vitaliteit is het aan te bevelen de boomspiegels te verruimen en de parkeerplaatsen tussen de bomen te verwijderen.
5. Aanbevelingen
Aan te bevelen is om de bijzondere en karakteristieke lindebeplanting van de Bavelselaan te behouden en de bomen de kans te geven veel ouder (en monumentaler) te laten worden. De jongere beplanting is inmiddels al tenminste zo’n 30 tot 40 jaar oud, wat inmiddels een aanzienlijke investering is in het totale groene beeld van de straat. Dertig tot veertig jaar zijn nodig om hetzelfde beeld weer terug te krijgen. In die periode zijn de huidige bomen bovendien waardevoller geworden. De beplanting kan vanwege de cultuurhistorische, ecologische en belevingswaarde en de zeldzaamheid als bijzonder belangrijk en waardevol worden beschouwd. Een menging van verschillende leeftijden is aan te bevelen. Bij het uitvallen van bomen, wat bij lindes trouwens niet snel gebeurd, zou direct weer een nieuwe linde aangeplant moeten worden.
Toepassing van de oude cultivars van de Hollandse linde (Tilia x europaea) is aan te bevelen voor het historische karakter. Aan te bevelen is om van de oude lindes van de Bavelselaan stekken op te kweken voor heraanplant als er bomen uitvallen. Ook kan gedacht worden aan historische lindebomen in Breda en omgeving (zoals b.v. de linde van het IJzeren Hek) en die te stekken en op te kweken. In de omgeving van Breda zitten vele boomkwekers die daar wellicht interesse in hebben. Ook is het mogelijk om contact op te nemen met het lindearboretum te Winterwijk (Corle), waar diverse beplantingen van oude historische lindebomen uit Brabant aanwezig zijn.
T.a.v. de vitaliteit is verbetering van de boomspiegels de belangrijkste bijdrage. Daarnaast is het aan te bevelen om bij snoeiacties geen grote kroontakken af te zagen. De zaagsneden kunnen gemakkelijk inrotten en de vitaliteit van de boom aantasten.
Bij grondwerkzaamheden t.b.v. kabels en leidingen is het aan te bevelen om rekening te houden met de wortelzone. Binnen de boomverzorging is voldoende ervaring om ondergrondse leidingen zonder schade aan boomwortels te plaatsen of te vervangen.
Met vriendelijke groeten,
Drs. N.C.M (Bert) Maes,
Ecologisch Adviesbureau Maes, Utrecht.
Utrecht, 27 november 2017.
Literatuur over lindes
Bengtsson, Rune, 2005. Variation in common lime in Swedish Gardens of th 17e and 18e centuries. Alnarp.
Broeck, An vanden, Karen Cox, Iwona Melosic, Bert Maes, Koen Smets, 2017. Genetic diversity of the urban tree Tilia x europaea in contemporary and historical plantings in Belgium and the Netherlands.
Maes, N.C.M., 1989. De Linde in Nederland. Utrecht.
Maes, N.C.M., 1990. ‘De lindesoorten van Nederland’ In Gorteria (16). Leiden.
Maes, N.C.M., 1996. Bomen en Monumenten. ’s-Gravenhage.
Maes, N.C.M. Maes, 2006. Huis te Manpad. Advies restauratie lindebeplanting
Maes, Bert (N.C.M.) Maes, 2011. Betekenis en beheer van bomen en heesters als cultuurhistorisch erfgoed. Den Haag.
Maes, Bert (N.C.M.), (redactie), 2013, Inheemse bomen en struiken in Nederland en Vlaanderen.
Maes, Bert (N.C.M.), 2013. De lindeboom in Brabant. In: Monumenten.
Maes, Bert (N.C.M., 2016. Monumentale lindes en inheemse Zomerlindes in Zuid-Limburg. Intern rapport.
Maes, Bert (N.C.M.), 2016. Morfologie van Tilia x europaea n.a.v. DNA onderzoek in Vlaanderen. Intern rapport.
Maes, Bert (N.C.M.), 2016. Winterlinde, boom van het jaar. In tijdschrift Groen.
Maes, Bert (N.C.M.),2016. Van de Lind tot het Kerkplein in Oisterwijk. Monumentale bomen, Inventarisatie en aanbevelingen. Intern rapport.
Pigott, Donald, 2012. Lime-trees and Basswoods. A biological Monograph of the Genus Tilia. Cambridge
Aanvullende Notitie lindebeplanting Bavelselaan
Op verzoek van de Stichting ‘Vrienden van de Bavelselaan’ wil ik hierbij enkele aanvullende opmerkingen maken over de cultuurhistorische betekenis van de lindebeplanting. Op 16 oktober jl. is door ons bureau een inventarisatie gemaakt van de beplanting vanaf de voormalige grens van Bavel tot aan de Raadhuisstraat.
1. Algemeen:
De huidige lindebeplanting van enkele honderden meters lengte betreft een aantal lindes van ca. 100 jaar oud en diverse lindes die later zijn ingeboet. Het geheel maakt daarmee een bijzondere monumentale indruk. De onderstaande inventarisatie en foto’s zijn van 16 oktober 2017.
2. De Bavelselaan: waardevol stedelijk groen erfgoed
Als specialist in historische beplanting van oude straten en lanen kun je er over verbazen dat een prachtige groene straat als de Bavelselaan nog aanbevelingen of een waardebepaling nodig heeft. Dit temeer omdat de Bavelselaan door de gemeente Breda zelf als cultuurhistorisch waardevol op de kaart is gezet, maar met hetzelfde gemak het weer van de erfgoedlijst afvoert als het even niet te pas komt: erfgoed als wegwerpartikel. In de gemeentelijke stukken en plannen is bovendien nergens een goede reden te vinden die rigoureuze kap en herplant van de historische beplanting rechtvaardigt. Als er al technische argumenten naar voren komen kunnen de bomen met weinig moeite gespaard worden. Los van de plannen is enige verbetering van de groeiomstandigheden van de bomen wenselijk en b.v. verplaatsing van parkeerplaatsen tussen de bomen in, voor verbetering vatbaar. Blijkens het recente boomtechnisch onderzoek van boomverzorgingsbedrijf Pius Floris zijn de bomen vitaal. Lindenbomen staan als sterke bomen bekend, die bovendien zeer oud kunnen worden. Er is derhalve geen sprake van dat de toekomstverwachting van de lindebomen beperkt is.
3. De betekenis van lindenbeplanting langs de Brabantse wegen en straten.
Beplanting van lindebomen langs de Brabantse wegen, straten en pleinen kent een eeuwenlange traditie. Vanaf de 16e eeuw is het kweken van speciale variëteiten van (hybride) Hollandse lindes een belangrijke traditie in onze boomkwekerijgeschiedenis. In de 17e en 18e eeuw werden op grote schaal Hollandse lindes geëxporteerd en verscheept naar o.a. Engeland, Scandinavië, Baltische Staten en Rusland. In die landen staan nog eeuwenoude lanen van Nederlandse boomgeschiedenis. Onderzoekers uit Engeland en Zweden komen in ons land op bezoek om kennis te nemen van de Hollandse linde in hun historische lanen. Alle reden om ook in ons land meer aandacht te schenken aan onze groene cultuurhistorie en ze niet als vervangbaar te zien.
Lindenstraten zoals de Bavelselaan zijn al lang niet meer algemeen en er moeten wel hele dringende argumenten zijn om bomen te kappen. Die zijn er niet. Ook de belevingswaarde voor de bewoners van de Bavelselaan mag hier nog benadrukt worden. Overigens is beplanting van de Bavelselaan belangrijker dan die voor de buurt zelf. Als onderdeel van de gemeentelijke groenstructuur en als voorbeeld van een straat met merendeels de authentieke bomenbeplanting wordt de lokale betekenis overstegen.
4. Ensemblewaarde
De Bavelselaan is met een compacte, waardevolle en bijzondere lintbebouwing uit de jaren 1900-1930, blijkens de Welstandsnota Veranderende welstand gemeente Breda, een van de weinige voorbeelden van bijzondere architectuur. In combinatie met de merendeels authentieke bomenbeplanting vertegenwoordigt de gehele Bavelselaan hiermee een belangrijke ensemblewaarde. De diversiteit in grootte van de bomen doet hier niets aan af.
5. Kap van jongere bomen.
In de Bavelselaan staan ook jongere generaties bomen van tenminste ca. 35-40 jaar oud. Door de afwisseling van oude en jongere bomen is het totale monumentale beeld als geheel gebleven. De gemeente wil nu ook jongere bomen kappen juist nu veel van deze bomen al weer volume beginnen te krijgen en tot wasdom komen. Bij kap wordt de tijd weer tenminste 35-40 jaar terug gezet, wat een ernstige aanslag op het totale bomenbestand zou betekenen.
In de rapportage ‘Notitie lindebeplanting Bavelselaan, 2017’ is mijn uitgebreidere analyse en veldinventarisatie over de lindebomen opgenomen.
Met vriendelijke groeten,
Drs. N.C.M (Bert) Maes,
Ecologisch Adviesbureau Maes, Utrecht.
Utrecht, 11 februari 2018
Bovenstaande notities zijn eigendom van Stichting Vrienden van de Bavelselaan en mogen niet zonder haar toestemming gebruikt worden.